‘‘Di fikrandina rêbaz û pergala zanînê de bêyî ku em zîhna xwe baş nasbikin, encamên em bigirin bi tesadûfîne. Niha em van encaman baştir fam dikin. Encax bi penasekirina kûr û rast ya zîhnî û bi bijartina azad ve girêdayî (azadiya civakî) wê rejîma me ya rêbaz û zanînê ji famkirinên me re bersivên rast peyda bikin. Di nava şert û mercên wiha de xebatên me yên bi rêbaz û bi berhevên zanîna rast şensê me yê azadiya civakî û kesî zêde dibe.” Bi van nirxandinên Rêber APO yên kûr em şertê serkeftinê di hestan de fêr dibin. Di heman demê de girêdana hestan bi zîhîn an jî fikrandinê fêr dibin. Avaniya zîhniyeta xwe fêr dibin. Ji xwe armanca vê giştînameyê jî eve. Naskirina hestan û polîtîk kirina hesta ye. Her wiha famkirina hestên xwe û polîtîk kirina hestên xwe an jî bi rêxistinkirina hestên xwe wê encamên vê nivîsê baştir destnîşan bikin. Pê bihîstin, bihîstin, hîs kirin, hestiyarbûn, bihîsbûn, tesîra bi bihîstinan, bi pêhesînan hevdû tesîr kirin… Ev peyvên bi hestan ve girêdayî yên me rêz kirin hemû berî pêşketina fikir tên. Di her civakê de asta pêşketina mirovan di aliyê hest-ruh de bi awayeke cuda çêbûye. Ji hev gelekî cihêrengin. Lê di koka hemûyan de di destpêka wan de di serî de di dema civaka xwezayî de zekaya hestiyar heye.
Her fikir-hestên bi awayê takekesî ku em jiyan dikin ji axa me, haveynê me her wiha ji civakbûna me ne qûtkiriye. Ji ber ku di kesayeta Rêber APO de zanebûna dîrokî û civakî ya hestan diyarker bû û xwedî zanîna dîrokî ya pir kûr bû têkiliyên xwezaya yekem û xwezaya civakî bi hevdûre şekil girtine û di pêşketina civakbûnê de jî hest bûne navenda pêşketinê. Bi deh salan li ser hêza hest û hêza fikir ya tesîra xwe li ser sekna rojane dike û têkiliyên di navbera wan de lêkola, tahlîl kir. Rêber APO vê zanebûnê di paraznameyên xwe de bi van gotinan destnîşan dike. “Berî zimanê hêmayî hemû terzên fikir bi aqlê hestiyar pêk dihat. Taybetmendiya aqlê hestiyar ya herî girîng bi tesîrbûn û tesîrkirina xwe ya fikrandina hestiyari ye. Bi hestiyarî fikrandin rewşa jêvenegere. Ji dile, bê derewe, ji hîleyan dûre… Asta zekayê hestiyare. Ya rastî qerektera hestiyar ya zekayê li pêş e. Aliyê zekaya hestiyar ya bingehîn xebitandina bi refleksa ye. Ajoya hindirîn jî zekaya hestiyare. Lê nifşê zekaya herî kevne (heya dema hucre-şaneya yekem diçe). Terzê xebitandina zekaya hestiyar li hemberî bûyeran bi bertekên nişkave bersivdayîne. Weke xebitîna otomatik bersiv dide. Pergalek wiha di nav de heye. Bi vê terzê xebitîna xwe rista xwe parastinê pir baş pêk tîne. Em dikarin di nebatan de jî vê terzê xebitîne bi rehetî bibînin. Di nifşê însan de digihêje asta xwe ya herî pêşketî. Xwe gîhandina asta zekaya pênc pêhesan…bi qasî di însan de di navbera wan pênc pêhesan de hevgirtin û koordinasyona pêşketî heye, di tu zindiyên din de ewqasî bihêz pêşneketiye. Bê gûman deng, dîtin, weke tam girtin di gelek zindiyan de ji ya însan zêdetire. Lê belê her pênc pêhesîn bi hevdûre xebitandin bi awayeke komple bikaranîn tenê di nifşê însan de li pêşe… Taybetmendiya herî girîng ya zekaya hestiyar girêdana bi jiyanê re ye. Parastina jiyanê erka bingehîne. Di parastina jiyanê de gelekî pêş ketiye. Nebe nabeya jiyanê zekaya hestiyare. Divê ev aliyê wê tu carî neyê biçûk dîtin. Bi sifir xeta di xebite. Em vê wek bersiva bi carekê re nabêjim. Bêpariya ji vê zekayê, jiyanê ji gelek tehlûkeyan re vekirî dihêle. Nirx û rêzdayîna jiyanê, bi radeya pêşketina zekaya hestiyarî re girêdayî ye. Çavdêriya tewazûna xwezayê dike. Em dikarin bibêjin ev zeka ya jiyana xwezayî pêk tîne. Em bi tevahiya cîhana xwe ya hestan deyndarî vê nifşa zekayê ne. Di nifşê însan de pêşketina hevgirtî ya zekaya hestiyar û di navbera pêhesîndan de şensê bihevre girêdanê jî pêş dixe. Di serî de deng, dîtin, tam girtin di navbera hemû pêhesînên me de têkiliyên hîssî ava dike û tevgerên bi zeka pêş dixe.”
Zekaya ku însan dike însan zekaya hestiyare. Ev nifşa zekayê di civaka xwezayî de di rêza pêş de ye. Di pêşxistina felsefeya jiyanê de diyarkere. Di cîhana me ya roja niha de ev felsefe hatiye parçekirin û diyarbûna wê di nava jiyanê de gelekî lewaze. Her çiqasî lewaziyên wê hebin jî em dikarin şopên wê bibînin. Di pirtûkek bi navê Perwerdeya Dara Biçûk de behsa perwerdeya bapîr û dapîra zarokekî çermsor tê kirin. Di wê pirtûkê de mînaka kûçikan wiha tê dayîn. “Dema kûçik zêde bi kelecan dibin hestên wan ji pêhesînên wan zêdetir dibin. Pêhesîn dikevin pişt hestan û ev bi însanan re weke kûçikan derdikevin pêş. Ev rewş însana gêj dike. Min bi çend caran ev rewş dîtine…” Ev zimanê vegotinê ji bo me vê destnîşan dike. Di navbera pêhesîn û hestan de girêdanek raste rast û nêz heye. Di heman demê de di zindiyên din de jî ev derbasdar e. Bi hemû aliyên jiyanê ev dapîr û bapîr hewil didin neviyê xwe perwerde bikin. Em jî dizanin ku însanekî pir zêde bi hestan tevbigere pêhesînên van însanan bi tenduristî na xebitin. Bi mînakên jiyanî em van dibînin. Dema em zêde bi kelecan bibin û vê bi kontrol derbas nekin guhê me dike çingînî, ji derdora me deng tên guhê me. An jî em dengên derdora xwe nikarin bibihîzin. Dema em zêde asabî dibin û xwe kontrol nekin em nikarin kêra ber piyên xwe bibînin û em ê pêlê kin xwe birîndar bikin. Divê pêhesînên me hestên me yên ku bi rêya wan pêşdikevin bê xebitîn nehêlin û hevdû bi aliyê neyênî tesîr nekin.
Di vir de hîs, pêhesîn û dîtina dil dikevin tevgerê. Tevî van aqlê me jî dikeve tevgerê ango zekaya me ya analitik dixebite. Li ber avên Kolombîya yê masîgir ji bo “zimanê ku rastiya dibêjin vebibêjin” gotina “sentîpensante” bikar anîne. Ev tê vê wateyê; “bi hîskirinê fikrandin”. Her wiha di vê ferqê de ne, rast gotin bi hîskirinê re di nava girêdanên ku ji hev nayên qutkirinê de ne. Ev hest û fikir di zimanê xwe de jî bikar anîne. Ev mînak bihevrebûna zekaya analîtîkî û hestiyar ya civakî dide nîşandan. Di rastiyê de ev bihevrebûn di kokên kevin ên civakî de pêş ketine û wek denge-tewazun pêşketine heya niha jî berdewam dikin. Mirov dikare bi gelek mînakan vê rewşê rave bike.
Bi penase kirin û ketina ferqa hestên xwe girînge ku em zekaya xwe ya hestiyar jî zindî bikin û pêş bixin. Weke Rêber APO jî dibêje: “Bi hestên xwe fikirandin”. Wek masîvanê Kolombîyayî gotiye bi hîskirinê fikirandin, wek zanayê kal yê çermsora gotiye jinûve zindîkirina têkiliya hest-bêhesîna bi tenduristî em jî bikaribin rast bi dest bigirin û zindî bikin em dikarin perdeyên sexte û reş li ser hestên xwe rabikin. Cardin heger em vê bi ser bixin em ê bikaribin pêşiya aqlê xwe yê tahlîlî ku hestên me dext dike, hestên me tine dike bigirin. Hemû hestên me yên însanî me di nava zeman û mekan de dixe nava tevgerê. Hestên me aqlê me yê ku hîs dike ye. Ev aqil ji ber di destpêka gerdûna zindiyan de pêş ketiye gelek bihêze. Em çiqasî bikaribin hîssên xwe, hestên xwe û ajoyên xwe yên hindirîn zindî bihêlin aqlê me wê ewqasî bi tenduristî û bi hêz bi xebite. Wê aqlê tahlîlî hertim were têrkirin. Weke zanistperestî îddîa dike dema yek pêş dikeve aliyê din lewaz nabe. An jî herikîna xwe ranawestîne. Divê aqlê analîtîk hertim bi aqlê hestiyar, aqlê hestiyar jî hertim bi aqlê analitik were têrkirin. Ev jî tam dibe daxwaza Rêbertiya me ya polîtîk kirina hestan. Bi parastina hevdû, bi pêşxistin û mezinkirina hevdû, însan aliyê zîhna xwe ya nerm û afirêner di înşakirina civaka azad de bikar tîne. Her wiha polîtîk kirina hestan pêşxistina civaka azade. Ev hêza fikir derxistina holê ye.
Komîteya Jineolojî Ya PAJKê
