Di milê cih girtinê de mejiyê zilam ji yê jinê bi qasî ji %10 ji yê jinê mezintir e. Zanista pozîtîvîst vê rastiya anatomîk wiha şîrove dike ku aqlê zilam ji yê jinê pirtir e. Lê ev ne rast e. Ya girîng ne giraniya goşt û hestiye, ji ber însan ji goşt û hestî pêk nayê. Însan ji fikir, hest û zanebûnê pêk tê. Lewra ev rastî bi xwe jî ev nêrîna zayendperest ya pozîtîvîst vala derdixe. Însan xistina sînorên fîzîkî û wê di wê astê de girtina dest bingeha zayendperestî ye. Ji xwe berê jî me anîbû ziman ku zayendperestî herî zêde li ser hindek diyardeyên bîyolojîk xwe dide rûnişkandin. Mîna ku bêje hêza fîzîkî ya zilam pirtir e wê gavê raweye ku jin bindest bibe. Lê dema mirov mêze dike; rast e wekî fîzîkî zilam bêtir bi hêz e, lê bedena zilam ti caran nikare li hember ew fişara di zayina zarokekî de di bedena jinê de pêk tê li berxwe bide. Wekî hêz zilam bi hêztir e, lê jin hîn bêtir dikare li ber xwe bide. Milê mêjî de jî heman rastî derbasdar e, ya girîng fonksiyona mêji ye. Hûcreya herî biçûk ya sînîrên însan noron e. Di navbera norona de jî sînaps heye. Şebekeya sînaps valatiya navbera hûcreyên sînîrê ne. Di mêjiyê zilam de sînaps hên firehtir in. Li gorî mêjî sinaps jî têşe girtiye, firehiya sînapsan bi mezinbûna mêjî re eleqadar e. Sînapsên di mêjiyê jin de hîn bêtir teng in. Ji ber di jin de şebekeya sînapsan hîn tengtir e, di milê fikrandinê de taybetmendiyekî pir alî li jinê bar dike. Jin hîn zêdetir hurgûliyan dibîne, pir alî mêze bike, ji fikrên cûda re vekirî ye. Sedemê vê jî tengbûna şebekeyên sînapsan e. Di mêjiyê mirovan de beşekî bi navê însûla heye, ev beş berpirsiyarê hîs, hêst, pêşbînî ye. Ev beşa însula di jin de hîn berfirehtir e û pirtir aktîf e. Di mêjî de beşa sipî û ya girî heye. Di jin de beşa sipî ji ya zilam zêdetir e, di ya zilam de jî beşa girî ji ya jin firehtir e. Beşa girî fonksîyona zanist analîz kirinê pêk tîne. Beşa sipî fonksiyona ziman, çand, jest, mîmîk, zimanê beden, zimanê biyanî fêr bûyin pêk tîne. Di jin de fonksiyonelbûyina vê beşê civakbûyinê pêş xistiye. Mêjiyê zilam hîn zêdetir analîtîk e. Mêjiyê jin de empatî, sempatî, hurgûlî dîtin pir li pêş e. Mêjiyê jin di kêliyê de li gorî yê zilam hîn zêdetir ji derva re vekiriye û di kêliyê de pirtir agahiyan kom dike, analîz dike û di bersivîne. Mêjiyê zilam du tiştan tenê dikare bi hevre bike, lê yê jin di kêliyê de dikare gelek karan bi hev re bike. Mêjiyê zilam li gorî yê jinê hîn zêdetir yek alî, teknîkî, matematîkî ye. Lê yê jinê hîn bêtir fonksiyonel e, pir alî ye. Di jinê de pênc lebatên sehkirinê li gorî zilam hîn pêştir e. Van pênc lebatan; dîtin, hîs kirin, bihîstin, tam, bêhn kirin e. Ji ber jin bi taybetmendiyê zayinê tê dinê û dibe xwedî zarok van lebatên hîskirinê di jinê de hîn xûrtir pêş dikevin. Ev jî di mêjiyê jinê de hindek cûdawaziya dide ava kirin, beşa însula di jinê de hîn aktîftir di xebite. Dîsa tevgerên laş di jinê de hên bêtir xurt in, bê ku biaxife ji sedî heftê bi jest û mîmîkan jin dikare xwe bîne ziman. Ev jî cûdawazikî din yê mêjiyê jin e. Pergala zayendperest ev taybetmendiyên jinê ji bo jinê ji cewherê wê dûr bixîne di xebitîne. Jinê ji neynok, heta mêze kirin û têlên porê wekî qralîçeye metayan di afirîn e. Li ser lebatekî jinê gotinekî pergala zayendperest, têşeyekî wî heye, qalibekî heye ku jinê tê de heps dike. Lewra ji ber dûr ketine ji xwezaya xwe jin di nava qeyrana dil û mêjî de dijî. Ew enerjiya herikbar lê dizivire û wê difetisîne. Taybetmendiyekî din yê jin jî empatî ye. Empatî xwe xistina şûna yê dijberê xwe û bi hêst û fikrê wê/wî hîs kirine. Di têkiliyên mirovan de rista empatî pir li pêş e. Heger rast fêm kirinekî ji yê dijberê xwe re çêbibe wê gavê ji pirsgirêkên civakê re jî rast çareserî pêş dikevin.
Xisleteke din jî, behreya mejiyê jin ya zû wergirtin û fêrbûna çand û zimane. Di vê mijarê de dema ku bi mejiyê zilam re tê hevrûkirin, tê dîtin ku qabiliyeta jin hîn xurtire, berovajiya wê jî di zilam de jibîrkirin zêdetire û bêhtir dikeve qaliban. Mejiyê jin xwedî esnektiyeke wisa ye ku Ji fêrbûna zimanên cuda bigire, heya amûrên mûzîkê, ji hunerên sinema, şano bigire heya folklorê, di demeke kurt de bigire nava xwe û pê re bibe yek. Mînak dema jin folklor dikin, hem pir zû digirin, hîs dikin, bi mûzîkê re yekîtiyeke ruhî avadikin û bi şêweyê herî xweşik pêktînin. Esas di van babetan de jin qaliban datîne milekî û rastiya cewherê xwe dertîne holê. Lê mixabin ku sîstema desthilatdar û dagirker ev rol ji jinê stendiye, girîngî nedaye û weke gelek mijarên din kiriye mulkê zilam.
Bi giştî di encama van xisletan de, dibe ku di warê hecim de mejiyê zilam girantir be, lê gereke neyê jibîrkirin ku fonksiyonên (peywir) xebitîna mejiyê jin, hîn zêdetire. Bi kurtasî dema ku mirov van taybetmendiyan tîne berhev, mirov dibîne ku cihêwaziyeke pir zêde ne mijara gotinê ye. Lê di herdu milan de xalên ku mirov weke avantaj û dezavantaj bibîne hene.
Mijara Zayînê
Weke tê zanîn, zayîn tenê taybetmendiyeke ayidê jine û bi xwezaya wê ve girêdayî ye. Lê mixabin roja îro bi dehan jin ji ber vê rewşa xwe di gelek zor û zehmetiyan re derbas dibin. Sedema sereke jî ewe ku, zihniyetên paşverû û kevinperest, diyarkirina zayenda zarokan bi dayikan ve girêdane. Û ji ber ku sîstemeke zilamsalare, tenê hebûna zilam bi nirx dibîne û ev bi civakê daye qebûl kirin. Lewma dema ku jin zarokên kur neyne, ew jin an mehkumê berdan, an jî hewiyekê li ser xwe qebûlkirinê dimîne. Tevî ku em di serdema zanistê de ne jî, lê zihniyeta zayendperest kokê xwe berdaye nava mejiyê mirovan û çavên wan kor kirine. Lê belê mirov dikare bi awayekî zanistî vê bûyera ducanîbûn, zayenda zarokan diyar kirin û zayinê bîne ser ziman.
Ducanîbûn jî, ew bûyere ku tevahî pêvajoyên avabûna gerdûnê, bi neh mehan ve di bedena xwe de pêk tîne ye. Çawa ku zindîbûn di nava avê de çêbûye û bi demê re şêweyên kemilînên xwe guhertiye, di malzaroka dayikê de jî ew zindîbûn di nava avê de çêdibe û roj bi roj şêwe digire, di malzarokê de zarok weke tîpa C cihê xwe digire û di navbera zarok û dayikê de beneke ku tevahî pêwîstiyên ji bo mezinkirin û xwedî kirina zarok heye, di riya vî benî de mijarên ku dayik di warê psîkolojî û nexweşiyên fîzîkî jiyan dike jî derbasî zarok dibe. Bi derbasbûna mehan re hem jin zindîbûna di hundirê xwe de hîs dike, hem jî zarok. Piştî neh mehan, ji ber bedene jin vezelokî ye(esneke), beden xwe berdide û zayin pêk tê.
Di kêliyên zayinê de jî zêde ye, ev yek jî berxwedaniya wê xurt dike. Tê gotin ku zilam nikare jana zayinê rake, ger wê janê bidin bedena wî ewê bimire, ev jî rastiyeke û sedemê xwe jî hêza hormonê ostrojenê ye. Di nava jiyana asayî de jî, dibe ku weke fîzîkî zilam ji jinê bi hêztir be lê jin jê berxwedêrtire û zêdetir xweragire. Her wiha di gelek mijaran de zanist xalên ku di warê fîzîkî de jin û zilam ji hev cuda dikin tesbît kirine. Mijarên weke di bedena jin de çar litre xwîn lê di ya zilam de şeş litre heye, an jî bedena jin ji sedî 25-35 done, lê di yê zilam de kêmtire, bedena wî zêdetirî xwe qase. Zêdebûna don di bedena jin de dihêle ku di sermayê de û li beramberî nexweşiyan berxwedêr be û birînên wê zû çêbibin. Lewra tê gotin ku ji ber van taybetmendiyan, di zilam de piranî nexweşiyên dil û asab, di jin de jî nexweşiyên malzarok, sîng û tansiyon çêdibin. Lê weke ku me beriya niha jî anîbû ser ziman her cudabûnek bi xwe re hem avantaj û hem jî dezavantajan tîne, lê gereke ev nebe sedemê ku nexşerêya jiyana me diyar bike. Lê mixabin îro sîstema zayendperest her tişt li gorî xwe pênase kiriye û dixwaze vê weke ku rastiye bide nişandan û qebûlkirin. Lewma gereke jin di van mijaran de hîn zêdetir zanebûna xwe xurt bike.
Ji Waneyên Jînelojî ya Arjîn Dersîm a Akademiya Şehîd Bêrîtan De Hatiye Berhev Kirin
Wê Bidome…
